Początkowo w kształceniu ustawicznym akcentowano znaczenie przygotowania do zawodu, przekwalifikowania i doskonalenia zawodowego. Później rozszerzono to znaczenie na proces zorientowany nie tylko na rozwój zawodowy, ale rozwój umożliwiający adaptację jednostki do zmieniających się warunków jej funkcjonowania w społeczeństwie. W naukach pedagogicznych, z racji tego, iż edukacja ustawiczna wykracza poza kształcenie szkolne a nawet uniwersyteckie, utożsamia się ją z oświatą/ edukacją dorosłych i samokształceniem.

W ewolucji pojęcia „kształcenie ustawiczne” widać wyraźnie przejście od instrumentalnego podejścia do edukacji do podejścia, w którym edukacja i kształcenie stają się celem i sensem samym w sobie stanowiąc dla jednostek coraz częściej wartość autoteliczną. Od ponad półwiecza pedagodzy dostrzegają w kształceniu ustawicznym trzy wymiary. Pionowe kształcenie to przede wszystkim edukacja szkolna obejmująca szczeble od przedszkola do uniwersytetu (w tym studia podyplomowe). Kształcenie poziome ma miejsce w pozaszkolnych instytucjach oświaty i służy również edukacji kulturalnej. Kształcenie w głąb to styl życia (w tym sposób spędzania czasu wolnego) związany z całożyciowym uczeniem się. Idea lifelong learning oznacza zatem zachowanie ciągłości i systematyczności procesu uczenia się, ale wskazuje także na wielowymiarowość i wszechstronność uczenia się. Coraz częściej mówi się zatem też o lifewide learning, czyli uczeniu się w każdych okolicznościach. W tym podejściu akcentuje się fakt, iż jednostka ma szansę w sposób holistyczny zadbać o swój całościowy rozwój, ucząc się w ciągu całego swojego życia z rozmaitych własnych doświadczeń.

Reasumując, kształcenie ustawiczne tak rozumiane może przejawiać się podjęciem studiów magisterskich, doktoranckich, podyplomowych itd., ale także uczestnictwem w różnego rodzaju kursach, szkoleniach, konferencjach, seminariach czy odczytach, może być nim również forma samokształcenia poprzez korzystanie z materiałów drukowanych, multimedialnych i internetowych.

 

Zgodnie z przesłaniem polityki unijnej uczenie się przez całe życie to klucz do społeczeństwa opartego na wiedzy, zaś społeczeństwo oparte na wiedzy to motor rozwoju konkurencyjnej w skali globalnej, bo opartej na wiedzy, gospodarki (GOW). Organizacje międzynarodowe takie, jak OECD czy Bank Światowy, podkreślają od lat, że tworzenie, przyswajanie, przekazywanie i wykorzystywanie w sposób efektywny wiedzy przez przedsiębiorstwa, organizacje, społeczności i jednostki sprzyja szybkiemu rozwojowi gospodarki i społeczeństwa. Zaznacza się przy tym, że aby budować GOW nie wystarczy inwestować w rozwój technologii i usług informacyjnych, potrzebne jest społeczeństwo, które wytworzy i zastosuje wiedzę dla własnego rozwoju, czyli społeczeństwo uczące się (UNESCO). Nie bez powodu zatem miernikami zaawansowania gospodarki opartej o wiedzę stosowanymi przez Bank Światowy (www.worldbank.org/kam) są indeksy – Knowledge Economy Index (KEI) i Knowledge Index (KI) – uwzględniające subwskaźnik, jakim jest edukacja i zasoby ludzkie.

Wraz z przyjętą w 2000 roku strategią lizbońską, programem rozwoju społeczno-gospodarczego Europy, którego celem było sprostanie wyzwaniom cywilizacyjnym i zwiększenie konkurencyjności krajów europejskich w gospodarce światowej, uwidoczniła się w Europie zmiana w podejściu do kształcenia. Generalnie, strategia uwzględniała przygotowanie UE do przejścia do gospodarki opartej na wiedzy, modernizację europejskiego modelu społecznego, inwestowanie w kapitał ludzki oraz zwalczanie zjawiska marginalizacji społecznej. Stąd też odwołania do kwestii kształcenia w toku życia człowieka znalazły się w Europejskiej Strategii Zatrudnienia oraz Europejskiej Strategii Integracji Społecznej. Kształcenie ustawiczne stało się jednym z celów strategicznych Europy a kwestia jego propagowania – tematem szeregu dokumentów Unii Europejskiej i celem podejmowanych programów (także na szczeblu poszczególnych państw członkowskich). Najważniejszą jednakże z punktu widzenia tematyki LLL jest modernizacja europejskiego modelu społecznego m.in. poprzez dostosowanie edukacji i kształcenia do życia i pracy w społeczeństwie opartym na wiedzy.

Kontynuacja strategii lizbońskiej jest obecnie strategia „Europa 2020”, której celem jest rozwój inteligentny (rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji), rozwój zrównoważony (rozwój gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej) oraz rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu (rozwój gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia i zapewniającej spójność społeczno-ekonomiczna i terytorialną). Szczególną rolę w strategii „Europa 2020” odgrywają cele i inicjatywy związane z edukacją – kształceniem, szkoleniem i uczeniem się przez całe życie.

Formalnie, wyrazem priorytetowego potraktowania edukacji ustawicznej przez Radę Europejską jest „Memorandum dotyczące uczenia się przez całe życie” (A Memorandum on LifieLong Learning) opublikowane w 2000 roku oraz, ogłoszony rok później, Komunikat Komisji Europejskiej „Stworzenie europejskiego obszaru kształcenia ustawicznego – rzeczywistość” (Making a European Area of LifeLong Learning a reality). W Memorandum wyraźnie zaakcentowano, że kształcenie ustawiczne powinno zyskać miano naczelnej zasady w procesie edukacji, zapewniającej wszystkim mieszkańcom Europy udział w szerokim zakresie różnorakich form kształcenia. Wskazano przy tym na dwa równoważne cele kształcenia ustawczego: wspieranie aktywnych postaw obywatelskich oraz zwiększanie zdolności do zatrudnienia. Celem Memorandum było zapoczątkowanie ogólnoeuropejskiej debaty nad strategią, która wprowadziłaby kształcenie ustawiczne we wszystkie sfery życia publicznego i prywatnego, zarówno na poziomie jednostki, jak i instytucji. Efektem szeroko zakrojonych konsultacji był wspomniany komunikat, w którym przyjęto wspólną definicję kształcenia ustawicznego rozumianego jako wszelkie formy kształcenia (formalne, nieformalne i incydentalne) podejmowane przez całe życie, mające na celu pogłębienie wiedzy, doskonalenie umiejętności i kompetencji, wynikające z przyjęcia perspektywy zarówno osobistej, obywatelskiej, społecznej i zawodowej. Jednocześnie zwrócono uwagę na potrzebę współpracy i koordynacji różnych działań podejmowanych dotąd w tym zakresach na szczeblu europejskim. W celu ułatwienia stworzenia europejskiego obszaru kształcenia ustawicznego zaproponowano ujmowanie edukacji i szkoleń łącznie w ramach implementowania koncepcji lifelong learning. Wskazano przy tym na konieczność stworzenia spójnej i kompleksowej strategii kształcenia ustawicznego. Ukoronowaniem postulatów Komisji Europejskiej stała się „Rezolucja w sprawie uczenia się przez całe życie” (Council Resolution of 27 June 2002 on lifelong learnig), wytyczająca dalsze losy polityki kształcenia ustawicznego w UE.

Rozproszone działania podejmowane w Unii Europejskiej w dziedzinie kształcenia zintegrowano pod szyldem ogłoszonego w 2002 roku programu „Edukacja i szkolenie 2010” (Education & Training 2010). Celem programu były: poprawa jakości i efektywności systemów edukacji w UE, ułatwienie powszechnego dostępu do systemów edukacji oraz otwarcie systemów edukacji na środowisko i świat. Program miał stworzyć solidne podstawy europejskiej współpracy m.in. w ramach procesu bolońskiego (w zakresie szkolnictwa wyższego) oraz procesu kopenhaskiego (w zakresie kształcenia i szkolenia zawodowego).

W celu wspierania współpracy między systemami edukacji i szkoleń Parlament Europejski i Rada Europejska ustanowiły w 2006 roku Program „Uczenie się przez całe życie” (2007-2013). Program skierowany jest do osób korzystających z edukacji oraz instytucji i organizacji zapewniających kształcenie w ramach czterech podstawowych sektorów kształcenia: (1) w zakresie przedszkolnym i szkolnym do końca szkoły średniej (subprogram Comenius), (2) w zakresie studiów wyższych i doktoranckich oraz kształcenia i szkolenia zawodowego na poziomie wyższym (subprogram Erasmus), (3) w zakresie szkolenia i kształcenia zawodowego poza systemem kształcenia na poziomie wyższym (subprogram Leonardo da Vinci), (4) w zakresie wszelkich form kształcenia dorosłych (subprogram Grundvig).

Po zakończeniu programu „Edukacja i szkolenie 2010” uznano, że doprowadził on do znacznych postępów, jednak Europa ma wciąż przed sobą istotne wyzwania. W związku z powyższym, na mocy konkluzji Rady Europejskiej z 2009 roku zaplanowano kontynuację prac na następnych 10 lat i przyjęto strategiczne ramy Europejskiej współpracy w dziedzinie kształcenia i szkolenia (Education & Training 2020). Obejmują one cztery cele strategiczne: (1) realizację koncepcji uczenia się przez całe życie i mobilność, (2) poprawę jakości i skuteczności kształcenia i szkolenia, (3) promowanie równości, spójności społecznej i aktywności obywatelskiej, (4) zwiększanie kreatywności i innowacyjności, w tym przedsiębiorczości, na wszystkich poziomach kształcenia i szkolenia. Państwa członkowskie zostały tym samym wezwane do przyjęcia określonych w dokumencie strategicznych ram współpracy w dziedzinie kształcenia i szkolenia.

 

Polskie podejście do kształcenia ustawicznego różni się od tego, które wyewoluowało na przestrzeni ponad 40 lat na świecie i w minionej dekadzie w Europie. W rodzimych dokumentach prawnych i strategicznych wykorzystywane jest pojęcie zdecydowanie węższe niż to stanowiące punkt wyjścia polityki kształcenia ustawicznego Unii Europejskiej. Kształcenie ustawiczne rozumiane jest w Polsce jako formalna edukacja zawodowa i/lub oświata dorosłych, podczas gdy europejska koncepcja LLL dotyczy osób w każdym wieku, w tym także najmłodszych dzieci i nie jest ograniczona do instytucji systemu oświaty oraz instytucji rynku pracy. Z tego powodu nieuzasadnione byłoby twierdzenie, że Polska ma kompleksową i spójną politykę na rzecz uczenia się przez całe życie. Jak zauważają autorzy raportu Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, specyficznie polskim paradoksem jest to, że będąc jednym z najbardziej przedsiębiorczych narodów świata, nie dostrzegamy potrzeby uczenia się przez całe życie. Pomimo wieloletniej aktywnej polityki unijnej w kierunku LLL w Polsce w zasadzie dopiero w ostatnich latach uświadomiono sobie zasadność kompleksowego i spójnego podejścia do uczenia się.

Formalnie i ogólnie konieczność promowania kształcenia ustawicznego zaakcentowana została w Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015, która informuje o planach podejmowania działań na rzecz rozwoju uczenia się przez całe życie zarówno w systemie edukacji i poza nim. Działania te dotyczyć mają dostępności i wzbogacenia oferty programowej szkół i instytucji edukacyjnych, jak i stworzenia trwałych mechanizmów aktualizacji i rozwoju kwalifikacji zawodowych w miejscu pracy, w szczególności dla pracowników starszych i o niskich kwalifikacjach. Rozwój uczenia się przez całe życie ma także być wspierany przez system zachęt do inwestowania w edukację dla pracowników i pracodawców oraz Krajowe Ramy i System Kwalifikacji umożliwiający uznawanie przez pracodawców nabytych kwalifikacji. Strategia wspomina także o kształceniu ustawicznym w kontekście pożądanego wzrostu mobilności zawodowej pracowników i wzrostu jakości kapitału ludzkiego oraz konieczności podniesienia konkurencyjności regionów. Upowszechnienie się rozwiązań z zakresu uczenia się przez całe życie przewidywane jest w wizji Polski 2020 zakreślonej w projekcie Strategii Rozwoju Kraju 2020. Także w projekcie Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju „Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności” mowa jest o unowocześnieniu i poprawie jakości edukacji oraz uczenia się przez całe życie, a także o podnoszeniu kwalifikacji pracowników w systemie uczenia się przez całe życie.

O kształceniu ustawicznym w odniesieniu do poprawy kapitału ludzkiego oraz zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorców wspomina również dokument służący realizacji polityki spójności - Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie (NSRO). Zgodnie z NSRO 2007-2013 przewiduje się wprowadzenie w Polsce do 2013 roku modelu kształcenia ustawicznego umożliwiającego poprawę kwalifikacji w ciągu całej kariery zawodowej. Jest tu mowa o budowaniu systemu i kultury uczenia się przez całe życie poprzez realizację projektów sprzyjających procesowi nauczania we wszystkich formach i przejawach aktywności człowieka. Zwiększanie inwestycji w kapitał ludzki za sprawą kształcenia ustawicznego ma tworzyć warunki dla profesjonalnych i proaktywnych decyzji pracowników o zmianie czy podnoszeniu kwalifikacji. Najbardziej ukierunkowanym na wdrażanie tych zapowiedzi jest Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL). W ramach kilku priorytetów realizowanych na szczeblu centralnym i regionalnym wspierane są bowiem działania służące m.in. rozwojowi zasobów ludzkich poprzez szkolenia i doradztwo czy zwiększeniu dostępności i upowszechnieniu formalnego kształcenia ustawicznego, jak również wzmocnienie usług kształcenia ustawicznego świadczonych w trybie e-learningu.

Tworzenie ram legislacyjnych i instytucjonalnych dla systemu kształcenia ustawicznego było jednym z głównych kierunków działań w obszarze rozwoju kapitału ludzkiego wskazywanych w Krajowym Programie Reform na lata 2005-2008 na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej. Natomiast w Krajowym Programie Reform na lata 2008-2011 na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej jedno z działań poświęcono bezpośrednio rozwojowi edukacji w społeczeństwie i gospodarce opartej na wiedzy. Zaplanowano m.in. opracowanie i wdrożenie Strategii uczenia się przez całe życie wraz z wynikającymi z niej instrumentami legislacyjnymi i instrumentalnymi. Zadania związane ze Strategią miały objąć opracowanie i wdrożenie krajowych ram kwalifikacji, promowanie uczenia się przez całe życie (zarówno w postaci formalnej, pozaformalnej jak i nieformalnej), ugruntowanie partnerstwa podmiotów organizujących proces edukacji formalnej, pozaformalnej i wspierających nieformalne uczenie się. W Krajowym Programie Reform „Europa 2020” akcent położony został na tworzenie kapitału intelektualnego dla innowacyjności, zwłaszcza poprzez modernizację kształcenia ogólnego i zawodowego, w tym edukacji dorosłych.

Znacznie więcej miejsca poświęca konieczności działań na rzecz rozwijania LLL w Polsce Strategia rozwoju edukacji na lata 2007-2013. Po pierwsze, dokument wyraźnie wskazuje na słabo rozwinięty system kształcenia ustawicznego w Polsce. Po drugie, strategia określa szereg zadań związanych z naprawą tegoż systemu. Należą do nich:

– kształtowanie postaw proedukacyjnych obywateli;

– upowszechnianie kształcenia ustawicznego związanego z nabywaniem i doskonaleniem kwalifikacji zawodowych oraz kompetencji ogólnych;

– zbudowanie przejrzystego systemu kwalifikacji zawodowych;

– zbudowanie systemu uznawania kwalifikacji zawodowych uzyskanych poza systemem poprzez certyfikacje (uznanie formalne) oraz przez pracodawców (uznanie w praktyce);

– traktowanie w sposób priorytetowy ludzi starszych i o niskich kwalifikacjach (podtrzymanie aktywności zawodowej), oraz ludzi młodych także po studiach wyższych (promowanie przedsiębiorczości i konkurencyjności);

– wprowadzenie efektywnych mechanizmów współfinansowania kosztów kształcenia ustawicznego ze środków publicznych i prywatnych.

Do niedawna dokumentem wyznaczającym bezpośrednio politykę kształcenia ustawicznego w Polsce była Strategia rozwoju kształcenia ustawicznego do 2010 opracowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu w 2003 r. Jako cel strategiczny rozwoju kształcenia ustawicznego i uczenia się w ciągu całego życia, określony w Strategii, wskazano wówczas wspomaganie i ukierunkowanie rozwoju osobowości, stymulowanie innowacyjności i kreatywności człowieka, co miało sprzyjać wzrostowi konkurencyjności, poprawie organizacji pracy i tworzeniu podstaw rozwoju społeczeństwa opartego na wiedzy. W dokumencie tym priorytetowo potraktowano zwiększenie dostępności kształcenia ustawicznego, współdziałanie i partnerstwo, wzrost inwestycji w zasoby ludzkie, tworzenie zasobów informacyjnych w zakresie kształcenia ustawicznego i rozwój usług doradczych, uświadamianie roli i znaczenia kształcenia ustawicznego. Jak zauważa wybitny badacz i znawca edukacji ustawicznej, Prof. Józef Półturzycki, pomimo niedociągnięć strategii oraz realizacji kształcenia ustawicznego w Polsce jej istotnym zadaniem było nadanie w naszym kraju odpowiedniej rangi koncepcji uczenia się przez całe życie, wyznaczenie kierunków rozwoju ustawicznego oraz w przyszłości koordynowanie i monitorowanie zachodzących zmian z punktu widzenia oczekiwań społecznych i możliwości realizacyjnych.

 

Pomimo zapowiedzi opracowania nowej strategii - Strategii uczenia się przez całe życie (w KPR 2008-2011) do dziś (stan na początek roku 2012) nie przyjęto jeszcze tego dokumentu. Jak wynika z planu prac związanych z programowaniem strategicznym, kwestia uczenia się przez całe życie ma się znaleźć przede wszystkim w Strategii rozwoju kapitału ludzkiego, która będzie jedną z 9 nowych, zintegrowanych strategii rozwoju. Ma ona wspierać pełne korzystanie z potencjału różnych miejsc i sposobów uczenia się (w systemie edukacji – od wychowania przedszkolnego do edukacji dorosłych oraz w naturalnych warunkach życia od najmłodszych do najstarszych lat, w pracy i w zaangażowaniu społecznym). Strategia ma także poruszać kwestię oceniania i uznawania efektów takiego uczenia się w krajowym systemie kwalifikacji obejmującym wszystkie kwalifikacje ważne dla rozwoju gospodarki i społeczeństwa obywatelskiego (spójnym z europejskimi ramami kwalifikacji). Kwestie te współwystępować mają w strategii obok m.in. takich zagadnień, jak rynek pracy i zapobieganie wykluczeniu społecznemu.

Jednocześnie w 2010 roku pojawił się dokument przygotowany przez Międzyresortowy Zespół do spraw uczenia się przez całe życie, w tym Krajowych Ram Kwalifikacji zatytułowany Perspektywa uczenia się przez całe życie. Opracowanie Perspektywy wskazuje na swoiste przeorientowanie podejścia do polityki LLL, czego dowodem jest uznanie działań na rzecz uczenia się przez całe życie za zagadnienie horyzontalne, pojawiające się we wszystkich 9. opracowywanych strategiach rozwoju. Dokument ten, zawierający obszerną diagnozę uczenia się na kolejnych etapach życia i kariery (w odniesieniu do dzieci, młodzieży i młodszych dorosłych, dorosłych na rynku pracy i seniorów), akcentuje niską pozycję Polski w europejskim obszarze LLL. W zespolonym wskaźniku uczenia się od 4 do 64 roku życia (służącym do monitorowania rozwoju edukacji w Europie) Polska (pomimo sukcesów w formalnej edukacji na poziomie szkoły średniej i wyższej) znajduje się w ostatniej grupie państw UE. Jako najsłabiej rozwinięte zakresy uczenia się w Polsce zidentyfikowano wczesną opiekę i edukację (edukację przedszkolną), dopasowanie kształcenia i szkolenia do potrzeb gospodarki i rynku pracy oraz uczenie się dorosłych (w uczeniu się pozaformalnym).

Celem strategicznym określonym w dokumencie jest dążenie do tego, aby dzieci i młodzież były dobrze przygotowane do uczenia się przez całe życie a osoby dorosłe poszerzały i uzupełniały swoje kompetencje i kwalifikacje odpowiednio do stojących przed nimi wyzwań w życiu zawodowym, społecznym i osobistym. Nowej polityce LLL przyświeca 7 zasad horyzontalnych:

1) Docenianie uczenia się w różnych formach i miejscach

2) Otwarcie uczenia się na wszystkich

3) Otwarte podejście do kwalifikacji

4) Rozwijanie partnerstwa na rzecz uczenia się przez całe życie

5) Ułatwianie nowych ścieżek kariery

6) Postawienie osoby w centrum zainteresowania (a nie instytucji lub systemów)

7) Efektywne inwestowanie w uczenie się (lepszy dostęp do usług edukacyjnych)

Sformułowano też cele operacyjne, które mają charakter jakościowy:

Cel 1. Kreatywność i innowacyjność osób

Cel 2. Przejrzysty i spójny krajowy system kwalifikacji

Cel 3. Różnorodna i dostępna oferta form wczesnej opieki i edukacji

Cel 4. Kształcenie i szkolenie dopasowane do potrzeb gospodarki i zmian na rynku pracy

Cel 5. Środowisko pracy i zaangażowania społecznego sprzyjające upowszechnianiu uczenia się dorosłych.

5. Na zakończenie – o szansach na uczące się przez całe życie społeczeństwo w Polsce

Upatrując w LLL szansy na stworzenie w Europie społeczeństwa wiedzy, a także pomyślne życie jednostek, Komisja Europejska zaleciła, aby w krajach Unii Europejskiej udział osób w wieku 24-64 lat w kształceniu i szkoleniu do 2010 r. wyniósł co najmniej 12,5% a do 2020 r. – 15%. Tymczasem w 2009 roku odsetek ten wynosił: dla krajów UE – 9,3%, dla Polski – 4,7%. Skoro średnia unijna nie „przeskoczyła” poprzeczki wyznaczonej dla 2010 roku a Polska nie była nawet w połowie drogi do tego pułapu, raczej marne są szanse na znaczącą poprawę sytuacji w zakresie kształcenia dorosłych w Polsce w bieżącej dekadzie. W Polsce brakuje nie tylko systemu uczenia się przez całe życie, przede wszystkim Polakom brakuje ambicji i kultury uczenia się. Niepokoi zwłaszcza fakt, iż prawie 70% dorosłych Polaków (wg danych GUS z 2009 r.) nie uczestniczy w kształceniu formalnym i nieformalnym, głównie z braku potrzeby rozwijania własnych zainteresowań, braku potrzeby uczenia się w celach zawodowych oraz braku motywacji do wznowienia nauki, a dopiero w dalszej kolejności – z przyczyn finansowych, zdrowotnych czy rodzinnych.

Wyniki European Lifelong Learning Index z 2010 roku również nie dostarczają optymistycznych dla nas wniosków. W zbiorczym zestawieniu obejmującym cztery kategorie uczenia się wyróżnione przez UNESCO (uczyć się, żeby wiedzieć; uczyć się, żeby działać, uczyć się, żeby współdziałać z innymi; uczyć się, żeby być) Polska plasuje się na 19 pozycji (na liście 23 państw), z wynikami kwalifikującym nas na ostatnim miejscu w grupie krajów poniżej średnich osiągnięć (below average performer). To wielka szkoda, gdyż jak dowodzą liczne badania, uczestnictwo w LLL oznacza dla jednostek nie tylko zwiększanie szans na lepszą pozycję na rynku pracy (wyznaczaną przez wyższe dochody i szerokie perspektywy rozwoju zawodowego) czy intensyfikację ich udziału w życiu społecznym i politycznym kraju, co podnosi prestiż społeczny i ogólnie jakość życia. Uczenie się przez całe życie podnosi też ogólne poczucie satysfakcji życiowej człowieka. Zważywszy zaś na ekonomiczny fakt, iż inwestycje w kapitał ludzki przyczyniają się do przyspieszenia wzrostu gospodarczego (aczkolwiek widoczne jest to w dłuższej perspektywie czasowej), promowanie i wspieranie systemowe uczenia się przez całe życie powinno już co najmniej od dekady stanowić imperatyw polityki rozwojowej w Polsce.

Nawet przy zintensyfikowaniu działań na rzecz LLL w latach 2012-2020 wydaje się mało prawdopodobnym nadrobienie wieloletnich zaległości i sprostanie wyzwaniu zbudowania w Polsce społeczeństwa uczącego się przez całe życie, społeczeństwa wiedzy.