Pracą w godzinach nadliczbowych jest praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy, stanowi pracę w godzinach nadliczbowych (art. 151 § 1 k.p.). Praca w godzinach nadliczbowych jest dopuszczalna w razie:
- konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii,
- szczególnych potrzeb pracodawcy.
„Obowiązujące pracownika normy czasu pracy” to ustalony dla pracownika maksymalny czas pozostawania do dyspozycji pracodawcy na dobę lub średnio na tydzień w danym okresie rozliczeniowym. Normy te mogą wynikać z przepisów kodeksu pracy (lub ustawy szczególnej), postanowień układu zbiorowego pracy, regulaminu pracy lub też z rozkładu czasu pracy. Rozkład czasu pracy może regulować normę czasu pracy pracownika na dany dzień w ramach systemu czasu pracy, w którym pracownik został zatrudniony. Pracą w godzinach nadliczbowych może być praca przekraczająca dobową, a także tygodniową, uśrednioną w przyjętym okresie rozliczeniowym normę czasu pracy. Pracą w godzinach nadliczbowych może być też przekroczenie średniej pięciodniowej normy czasu pracy. Oznacza to, że pracodawca, który zatrudniał pracownika w danym okresie rozliczeniowym w wymiarze nie przekraczającym obowiązującej go tygodniowej normy czasu pracy, ale liczba dni przez które pracownik ten świadczył pracę przekroczyła średnio pięć dni w tygodniu, ma obowiązek wypłacić temu pracownikowi wynagrodzenie wraz ze 100 % dodatkiem za pracę w godzinach nadliczbowych (art. 1511 § 2 k.p.).
Należy zauważyć, iż w nowej kodeksowej regulacji czasu pracy brak jest dawnego przepisu art. 129 § 2 k.p., który stanowił że praca w granicach nieprzekraczających 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym. Oznacza to, iż obecnie praca w godzinach nadliczbowych jest praca w wymiarze przekraczającym ustalony na dzień dobowy wymiar czasu pracy, nawet jeśli jest on niższy od 8 godzin.
Normy czasu pracy
Norma dobowa czasu pracy oraz norma tygodniowa nie są wielkościami stałymi. Wprawdzie w większości systemów czasu pracy norma dobowa jest ustalana na stałym poziomie, jednakże rozkład czasu pracy może w granicach tej normy ustalać różny jej wymiar na poszczególne dni. Na przykład w systemie równoważnych norm czasu pracy dobowa norma ustalona w przepisie art. 135 § 1 k.p. wynosi 12 godzin. W granicach tej normy pracodawca może ustalać w rozkładzie czasu pracy niższe normy obowiązujące pracownika w danym dniu. I tak, w poszczególnych dniach, dla pracownika zatrudnionego w systemie równoważnych norm czasu pracy, pracą w godzinach nadliczbowych może być praca powyżej 8 godzin, a w innych powyżej 12, w zależności od tego, w jakim wymiarze pracodawca zaplanował pracownikowi pracę na dany dzień.
Również norma tygodniowa nie jest wielkością stałą. W poszczególnych okresach rozliczeniowych norma ta może być różna, co wynika z występujących w niektórych tygodniach roku kalendarzowego dni świątecznych nie przypadających w niedzielę. Wystąpienie święta będącego dniem wolnym od pracy w innym niż niedziela dniu tygodnia powoduje bowiem w okresie rozliczeniowym odpowiednie zmniejszenie nie tylko liczby dni pracy, ale także jej godzin.
Naliczenie godzin nadliczbowych
Obowiązuje zasada jednorazowego liczenia godzin nadliczbowych, co oznacza, że w przypadku jednoczesnego przekroczenia normy dobowej i tygodniowej, w rozliczeniu godzin nadliczbowych raz policzonych, wynikających z przekroczenia norm dobowych, nie uwzględnia się przy liczeniu godzin nadliczbowych wynikających z przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy. Godziny nadliczbowe wynikające z przekroczenia norm dobowych powinny być rozliczane w terminach wypłaty podstawowego wynagrodzenia, czyli co miesiąc. Godziny wynikające z przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy należy rozliczyć z upływem okresu rozliczeniowego, w którym wystąpiły. Nieprawidłowa jest więc praktyka stosowana przez niektórych pracodawców, którzy „przenoszą” godziny nadliczbowe z jednego okresu rozliczeniowego na drugi (chcąc udzielić pracownikowi czasu wolnego za te godziny w następnym okresie rozliczeniowym).
Od 1 stycznia 2004 r. nie obowiązuje już przepis art. 129 § 2 k.p., który stanowił, że praca w granicach nie przekraczających 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym nie stanowiła pracy w godzinach nadliczbowych. Przepis ten nie dotyczył skróconego systemu czasu pracy. W związku z tym w poszczególnych systemach czasu pracy pracą w godzinach nadliczbowych jest praca ponad ustalony w rozkładzie czasu pracy wymiar, który w poszczególnych systemach nie może przekroczyć:
- w podstawowym czasie pracy - 8 godzin na dobę lub przeciętnie 40 godzin na tydzień;
- w równoważnym czasie pracy – 12 (art. 135 k.p.), 16 (art. 136 k.p.) lub 24 godzin (art. 137 k.p.) oraz praca przekraczająca przeciętnie 40 godzin na tydzień;
- w czasie pracy w ruchu ciągłym i przy pracach, które nie mogą być wstrzymane ze względu na konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności – 8 godzin, a jednego dnia w niektórych tygodniach – 12 godzin oraz ponad przeciętnie 43 godzin na tydzień w okresie rozliczeniowym nie przekraczającym jednego miesiąca;
- w skróconym czasie pracy - skróconej normy dobowej lub tygodniowej oraz
- w zadaniowym czasie pracy – praca w godzinach poświęconych na wykonywanie zadań, które zostały wyznaczone w sposób uniemożliwiający wykonanie ich w ramach podstawowych norm czasu pracy, a także na wykonanie dodatkowych zadań zlecanych pracownikowi na bieżąco ze względu na szczególne potrzeby pracodawcy lub w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej dla ochrony życia lub zdrowia ludzkiego albo dla ochrony mienia lub usunięcia awarii (...)
Magdalena Oleksyn