Zapewnienie profilaktycznej opieki lekarskiej nad pracownikami jest jednym z podstawowych obowiązków każdego pracodawcy z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Nie wolno mu bowiem dopuścić pracownika do pracy bez aktualnego orzeczenia lekarskiego, stwierdzającego brak przeciwwskazań do zatrudnienia na określonym stanowisku pracy. 

Od czerwca 2011 r., a więc od wejścia w życie przepisów rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 15 kwietnia 2011 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie badań lekarskich kierowców i osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami, jedną z najczęściej pojawiających się wątpliwości wśród pracodawców jest ta, czy muszą oni kierować na dodatkowe badania swych pracowników wykorzystujących prywatne pojazdy do celów służbowych. W myśl art. 229 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy – dalej k.p., każdy pracownik, niezależnie od zajmowanego stanowiska, przed rozpoczęciem pracy musi przejść badania lekarskie, które potwierdzą (lub nie potwierdzą) jego zdolność zdrowotną do wykonywania pracy na danym stanowisku. Są to tzw. badania wstępne. Badania takie powinny być powtarzane co pewien, zwykle cyklicznie powtarzający się czas, w terminie wyznaczonym przez lekarza (tzw. badania okresowe), ale także w przypadku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni spowodowanej chorobą (wtedy noszą nazwę kontrolnych).

Wszystkie wymienione wyżej badania, nazywane profilaktycznymi, zgodnie z art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy – dalej u.s.m.p., wykonują lekarze medycyny pracy. Tryb i zakres badań lekarskich oraz ich częstotliwość, będące wskazówkami metodycznymi dla lekarzy medycyny pracy, reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy – dalej r.b.l.p.

Choć przywołamy powyżej przepis jest dość szczegółowy, to nie wyczerpuje pełnego zakresu uregulowań prawnych związanych z badaniami profilaktycznymi, bowiem w odniesieniu do pewnych grup pracowniczych zostały wprowadzone przepisy o charakterze szczególnym. Takie właśnie regulacje dotyczą badań kierowców zawodowych oraz osób niebędących (w sensie wykonywania zawodu) kierowcami, ale wykorzystujących pojazdy do celów służbowych.

Kierowca, czyli...

Stosownie do postanowień art. 2 pkt 21 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. - Prawo o ruchu drogowym – dalej p.r.d., kierowca to osoba uprawniona do kierowania pojazdem silnikowym. Będzie to zatem osoba prowadząca nie tylko samochód osobowy czy ciężarowy, ale także np. skuter (choć do jego prowadzenia nie jest wymagane prawo jazdy, jeżeli pojemność silnika nie przekracza 50 cm3), który jest coraz częściej wykorzystywany m.in. przez restauracje do rozwożenia zamówionych telefonicznie posiłków.

Ze względu na charakter pracy, a także związane z tym obowiązki pracodawcy, kierowców można podzielić na dwie grupy:

1) kierowców zawodowych (samochodów dostawczych, autobusów itp.), oraz

2) osoby, które nie są zatrudnione na stanowiskach kierowców, jednakże wykorzystują pojazdy do celów służbowych (np. przedstawiciele handlowi, kurierzy itp.). 

Ważne!

Badania wykonane przez pracownika u dotychczasowego pracodawcy nie mogą być honorowane u nowego pracodawcy i powinny zostać ponownie przeprowadzone.

Obowiązek poddania się badaniom profilaktycznym wynika z art. 211 k.p. i dotyczy wszystkich pracowników – w tym także tych zatrudnionych na stanowisku kierowcy, ale nie podlegających przepisom u.t.d., bądź wykonujących pracę na innych stanowiskach i kierujących w ramach obowiązków zawodowych samochodem służbowym.

Jakie badania?

Obowiązek poddawania się badaniom lekarskim i dodatkowym badaniom psychologicznym przez kierowców wykonujących przewóz drogowy w celu stwierdzenia istnienia lub braku przeciwwskazań zdrowotnych do wykonywania pracy na stanowisku kierowcy, wynika z art. 39j ust. 1 i art. 39k ust. 1 u.t.d.

Każde badanie profilaktyczne, zgodnie z § 4 ust. 1 r.b.l.p., przeprowadza się na podstawie skierowania wydanego przez pracodawcę, zawierającego m.in. określenie stanowiska pracy, na jakim osoba ta ma być zatrudniona oraz informacji o występowaniu na stanowisku pracy czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych, a także aktualne wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach.

Tak więc rolą pracodawcy jest scharakteryzowanie stanowiska pracy, zaś rolą lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną (lekarza medycyny pracy) jest dobór odpowiednich badań specjalistycznych, jakim pracownik powinien być poddany. Do tego celu lekarzom służą zwłaszcza „Wskazówki metodyczne w sprawie przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników", stanowiące załącznik nr 1 do r.b.l.p., które szczegółowo określają, jakim badaniom należy poddać pracownika zatrudnionego w określonych narażeniach, a także inne przepisy wydane na podstawie p.r.d. 

W przypadku kierowców wykonujących przewóz drogowy na podstawie u.t.d., dodatkowo określono wzór skierowania na badanie psychologiczne. Wzór ten, załącznik nr 3 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 1 kwietnia 2005 r. w sprawie badań psychologicznych kierowców i osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami oraz wykonujących pracę na stanowisku kierowcy.

Badania profilaktyczne kierowców zawodowych, a więc tych wykonujących przewóz drogowy, regulują przepisy u.t.d., która ma zastosowanie do:

1) przedsiębiorców wykonujących zarobkowy przewóz osób (bez względu na to, ile osób przewozi) lub rzeczy (ładunków) pojazdami samochodowymi lub zespołami pojazdów, których masa całkowita przekracza 3,5 tony,

2) przedsiębiorców, którzy nie prowadzą działalności zarobkowej w postaci transportu (tzw. niezarobkowy przewóz drogowy), jednakże pojazdami o dopuszczalnej masie całkowitej przekraczającej 3,5 tony lub liczbie przewożonych osób większej niż 9, wykonują tzw. przewozy na potrzeby własne. Dotyczy to np. hurtowni, która we własnym zakresie dostarcza towar do swoich odbiorców, przewozi własnych pracowników do/z miejsca wykonywania pracy itp.

Zakres powyższych badań określają również przepisy rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 7 stycznia 2004 r. w sprawie badań lekarskich kierowców i osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami – dalej r.b.l.k., oraz rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 1 kwietnia 2005 r. w sprawie badań psychologicznych kierowców i osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami oraz wykonujących pracę na stanowisku kierowcy. 

W przypadku pracownika wykorzystującego w pracy zawodowej pojazd silnikowy, lekarz orzeka na podstawie wyników przeprowadzonego badania lekarskiego oraz oceny zagrożeń dla zdrowia i życia pracownika, występujących na jego stanowisku pracy. Z kolei oceny tych zagrożeń lekarz dokonuje na podstawie (przekazanej mu przez pracodawcę w skierowaniu na badanie) informacji o występowaniu na stanowisku pracy czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych.

Zakwalifikowanie konkretnego rodzaju czynności, czy pracy wykonywanej na określonym stanowisku do kategorii prac wymagających pełnej sprawności psychoruchowej, należy do kompetencji lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną i ustalane jest w oparciu o wiedzę medyczną, informacje podane przez pracodawcę w skierowaniu na badanie profilaktyczne oraz – w razie wątpliwości – uzupełnione wizytacją stanowiska pracy.

(...)

Ponieważ kierowanie pojazdem stanowi czynność wymagającą pełnej sprawności psychoruchowej, zakres badania powinien odpowiadać wytycznym określonym w Części V pkt 2 (Inne – prace wymagające pełnej sprawności psychoruchowej) „Wskazówek metodycznych...". Zgodnie z nimi obowiązkowe jest wykonanie testów sprawności psychoruchowej w badaniu wstępnym, a w badaniach okresowych badanie to powinno być przeprowadzane w zależności od wskazań lekarskich.

Biorąc to wszystko pod uwagę należy stwierdzić, że również wobec osób zatrudnionych na stanowisku kierowcy, lecz niepodlegających ustawie o transporcie drogowym oraz osób, które nie są zatrudnione na stanowisku kierowcy, ale w ramach obowiązków zawodowych kierują pojazdami służbowymi – stosuje się zakres badań zgodny z wytycznymi określonymi w Części V pkt 2 „Wskazówek .....", obejmujący:

1) badanie wstępne:

– badania lekarskie – ogólnolekarskie, okulistyczne, neurologiczne, w zależności od wskazań badanie laryngologiczne,

– badania pomocnicze – testy sprawności psychoruchowej (w tym badanie oceniające widzenie obuoczne, zmierzchowe i zjawisko olśnienia); poziom glukozy, w zależności od wskazań EKG, inne badania laboratoryjne,

2) badanie okresowe:

– badania lekarskie – ogólnolekarskie, w zależności od wskazań neurologiczne, okulistyczne, laryngologiczne,

– badania pomocnicze – poziom glukozy, w zależności od wskazań testy sprawności psychoruchowej, EKG, okulistyczne oceniające widzenie zmierzchowe i zjawisko olśnienia, inne badania laboratoryjne.

(...)

Tylko pracownicy, o ile...

Ponadto trzeba podkreślić, że powyższe badania dotyczą wyłącznie pracowników, w rozumieniu definicji zawartej w art. 2 k.p., zgodnie z którą pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Zatem pracodawca (przedsiębiorca), który powierza prowadzenie pojazdu w ramach umowy cywilnoprawnej (np. umowy zlecenia), nie musi kierować takiego zleceniobiorcy na omawiane badania, o ile strony nie umówiły się inaczej.

Wszelkie koszty związane z przeprowadzaniem powyższych badań, zgodnie z art. 229 § 6 k.p., obciążają pracodawcę. Należy przy tym pamiętać, że pracodawca powinien kierować pracowników na badania profilaktyczne do uprawnionej placówki, z którą zawarł umowę na przeprowadzania powyższych badań (art. 12 ust. 1 u.s.m.p.).

Odmienna sytuacja może mieć miejsce w przypadku osób kierujących pojazdami w ramach umów cywilnoprawnych, gdyż strony takiej umowy będą mogły same określić, czy zleceniobiorca w ogóle powinien przedstawić zleceniodawcy ważne orzeczenie lekarskie dotyczące badań profilaktycznych, a jeżeli tak, to kto je sfinansuje. 

Więcej na ten temat znajdziesz w Serwisie Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych.