Właściwość organów rentowych ZUS w zakresie wypłaty emerytur i rent

Zasady nabywania uprawnień oraz wypłaty emerytur i rent reguluje ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. - o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 z późn. zm.) - dalej u.e.r. Emerytury i renty przysługujące z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wypłacają organy rentowe Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), właściwe miejscowo w odniesieniu do określonego świadczeniobiorcy (art. 115 u.e.r.). Organami rentowymi są terenowe jednostki organizacyjne ZUS, określone w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, właściwe do wydawania decyzji w sprawach świadczeń emerytalno-rentowych w zakresie kompetencji Zakładu (oddziały ZUS).
Ustawa emerytalna przewiduje, że osobom zamieszkałym w Polsce świadczenia emerytalno-rentowe wypłacają jednostki ZUS właściwe ze względu na ich miejsce zamieszkania.
W odniesieniu do emerytów i rencistów ZUS zamieszkałych za granicą w państwach, z którymi Polski nie łączą umowy międzynarodowe w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, właściwe do wypłaty świadczeń emerytalno-rentowych są oddziały ZUS właściwe ze względu na ich ostatnie miejsce zamieszkania w Polsce przed wyjazdem za granicę.
Jeśli chodzi natomiast o osoby:

  • zamieszkałe za granicą w państwach, z którymi Polskę łączą umowy międzynarodowe w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, oraz
  • zamieszkałe w Polsce albo zagranicą, którym przy ustalaniu prawa i wysokości emerytury lub renty uwzględniono zagraniczne okresy ubezpieczenia w ww. państwach,

przysługujące im świadczenia emerytalno-rentowe wypłacają wyznaczone przez Prezesa ZUS jednostki organizacyjne Zakładu.
Właściwość jednostki ZUS obowiązanej do wypłaty świadczeń może się więc zmienić w przypadku zmiany miejsca zamieszkania w Polsce albo za granicą.

Prawo do świadczeń a ich wypłata

Wypłata świadczeń stanowi realizację nabytych uprawnień emerytalnych lub rentowych. Świadczenie emerytalno-rentowe może być wypłacane tylko wtedy, gdy określona osoba posiada prawo do tego świadczenia. Jeśli natomiast prawo nie zostało przez daną osobę skutecznie nabyte albo zostało nabyte lecz ustało, ewentualnie prawo uległo zawieszeniu, wówczas wypłata świadczeń nie przysługuje.
W myśl postanowień art. 100 u.e.r., prawo do emerytury lub renty powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa, nie wcześniej jednak niż z dniem zaprzestania pobierania przez daną osobę zasiłku chorobowego, świadczenia rehabilitacyjnego lub wynagrodzenia chorobowego na podstawie Kodeksu pracy (warunek zaprzestania pobierania wymienionych świadczeń nie będzie miał jednak zastosowania do emerytur z tzw. nowego systemu emerytalnego, przysługujących na podstawie art. 24-26 u.e.r. osobom urodzonym po 31 grudnia 1948 r.).
Prawo do świadczeń emerytalno-rentowych kończy się wraz ze śmiercią osoby uprawnionej, a także w przypadku, gdy ustanie którykolwiek z pozostałych warunków wymaganych do uzyskania tego prawa. Prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy kończy się także z dniem przyznania renciście, który osiągnął wiek emerytalny, emerytury z urzędu, natomiast jeśli chodzi o rentę okresową, prawo do niej ustaje z upływem okresu, na jaki ją przyznano. Po ustaniu prawa do świadczeń jego wypłata jest wstrzymywana przez ZUS.
Wypłata emerytury lub renty nie przysługuje też za okres, w którym prawo do tego świadczenia zostało zawieszone. Zawieszenie prawa może mieć miejsce, w szczególności, w następujących przypadkach:

  • zawieszeniu, z mocy prawa, podlega prawo do emerytury z powodu zatrudnienia kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury, ustalonym w decyzji organu rentowego; w tym przypadku zawieszenie prawa do świadczenia zachodzi bez względu na wysokość przychodu uzyskiwanego przez emeryta (art. 103 ust. 2a u.e.r.);
  • zawieszeniu, na wniosek emeryta lub rencisty, może ulec prawo do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub renty rodzinnej przysługującej jednej osobie uprawnionej (art. 103 ust. 3 u.e.r.);
  • zawieszeniu ulega prawo do emerytury lub renty w razie osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego oraz z tytułu służby, wskazanych w ustawie emerytalnej, chyba że przychód osiąga emeryt, który ukończył 60 lat w przypadku kobiety oraz 65 lat w przypadku mężczyzny (art. 103 ust. 1 i art. 104 u.e.r.).

Prawo do emerytury lub renty powstaje z mocy prawa, po spełnieniu wymaganych warunków. Wypłata nie zawsze przysługuje jednak od dnia nabycia prawa do świadczenia. Ustalone świadczenie emerytalne lub rentowe należne jest co prawda poczynając od dnia powstania prawa, ale nie wcześniej niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wydano decyzję z urzędu (art. 129 u.e.r.). Jeśli więc np. wniosek o ustalenie prawa zostanie zgłoszony 5 miesięcy po dniu nabycia prawa do świadczenia (z mocy ustawy), świadczenie nie jest należne za okres sprzed miesiąca zgłoszenia wniosku.
Jeśli chodzi o rentę rodzinną, istnieje też szczególna regulacja, w myśl której w przypadku, gdy wniosek o tę rentę został zgłoszony w następnym miesiącu po zgonie osoby, po której świadczenie to przysługuje, renta należy się od dnia śmierci, o ile w tym dniu osoba zainteresowana spełniała już warunki do jej przyznania.

Realizacja wypłaty emerytur i rent

W przypadku ustalenia po raz pierwszy danej osobie prawa oraz wysokości emerytury lub renty na mocy decyzji ZUS, świadczenie to podlega wypłacie w terminie 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania przez ZUS tej decyzji (art. 118 u.e.r.).
Gdyby jednak okazało się, że na podstawie zgromadzonych przez organ rentowy dowodów (dokumentów, zeznań świadków itp.) nie jest możliwe ustalenie prawa lub wysokości emerytury lub renty, organ rentowy wyznacza dodatkowy termin do przedstawienia niezbędnych dowodów. W takim przypadku decyzję wydaje się i wypłatę świadczenia podejmuje się wciągu 30 dni od daty przedstawienia tych dowodów, a w przypadku nie przedstawienia dowodów – od końcowej daty dodatkowego terminu do przedstawienia niezbędnych dowodów.
W przypadku ponownego ustalenia prawa do świadczeń (np. w związku z doliczeniem okresów składkowych), wypłata tego ponownie ustalonego świadczenia następuje w najbliższym terminie płatności świadczenia albo w następnym terminie płatności, jeżeli okres między datą wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania tej decyzji a najbliższym terminem płatności jest krótszy niż 30 dni.

Termin i forma wypłaty świadczenia

Zgodnie z postanowieniami art. 130 u.e.r., świadczenia emerytalno-rentowe wypłaca się za miesiące kalendarzowe w dniu ustalonym w decyzji organu rentowego ZUS jako termin płatności świadczeń. Wypłata emerytur i rent dokonywana jest za pośrednictwem osób prawnych prowadzących działalność w zakresie doręczania świadczeń (np. instytucje pocztowe). Na wniosek świadczeniobiorcy świadczenie może być wypłacane tej osobie na jej rachunek w banku lub w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej.
Podobnie sprawa wygląda w przypadku osób reprezentowanych przez opiekuna prawnego, co dotyczy m.in. wypłaty renty z tytułu niezdolności do pracy osobie pełnoletniej, nad którą ustanowiona została opieka prawna (np. ze względu na niepełnosprawność, chorobę psychiczną itp.). Wypłaty należnych świadczeń emerytalno-rentowych dokonuje się w takiej sytuacji, drogą pocztową albo bankową, do rąk osoby sprawującej opiekę prawną.
Szczególne zasady wypłaty dotyczą renty rodzinnej. Przewidują one, że osobom małoletnim uprawnionym do renty rodzinnej przysługujące im świadczenie wypłaca się do rąk osoby sprawującej opiekę (prawną lub faktyczną). Z kolei osobie pełnoletniej, nad którą nie została ustanowiona opieka prawna (np. pełnoletniemu dziecku zmarłego), przysługująca jej część renty rodzinnej wypłaca się wypłaca się do rąk tej osoby, jednakże, na jej wniosek, świadczenie to może być wypłacane innej osobie pełnoletniej uprawionej do części tej renty rodzinnej (np. wdowie) albo osobie, która sprawowała opiekę nad wnioskodawcą przed osiągnięciem pełnoletności. Jeszcze inaczej wygląda sytuacja sierot zupełnych, które przebywają w zakładzie specjalnym, w domu dziecka lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Przysługującą im rentę rodzinną (wraz z dodatkiem dla sieroty zupełnej) wpłaca się bowiem na rachunek oszczędnościowy w banku wskazanym przez kierownika placówki lub opiekuna ustanowionego przez sąd.
W specyficzny sposób uregulowano wypłatę świadczeń emerytalno-rentowych osobom odbywającym karę pozbawienia wolności, karę aresztu wojskowego, karę aresztu za wykroczenie oraz osobom tymczasowo aresztowanym. Świadczenia wypłaca się im za pośrednictwem osób prawnych prowadzących działalność w zakresie doręczania świadczeń pod adresem zakładu karnego lub aresztu, ewentualnie, na wniosek świadczeniobiorcy, na rachunek w banku albo wskazanej osobie.
Świadczeniobiorcy zamieszkałemu za granicą w państwie, z którym Polski nie łączy umowa międzynarodowa w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, emeryturę lub rentę wypłaca się, na jego wniosek, osobie przez niego upoważnionej do odbioru, zamieszkałej w Polsce, lub na rachunek bankowy emeryta lub rencisty w Polsce (art. 132 u.e.r.). Jeśli natomiast emeryt lub rencista mieszka w państwie, z którym taka umowa międzynarodowa została zawarta, wypłata przysługującego świadczenia dokonywana jest zgodnie z postanowieniami umowy (zazwyczaj świadczenie może być również transferowane do państwa zamieszkania osoby uprawnionej).
Świadczenia emerytalno-rentowe ustalane są przez organ rentowy ZUS w kwotach brutto, natomiast faktycznie osobom uprawnionym przekazywane są w kwotach netto, po dokonaniu przez organ rentowy (jako płatnika) należnych od świadczeniobiorcy potrąceń zaliczek z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych oraz składki z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego, ewentualnie innych potrąceń wynikających z aktualnie obowiązujących przepisów prawa (np. kwot nienależnie pobranych świadczeń).

Wstrzymanie i wznowienie wypłaty świadczenia

Ustawa emerytalna wskazuje przypadki, w których wypłata emerytury lub renty zostaje wstrzymana oraz wznowiona (art. 134-135 u.e.r.).
Wstrzymanie wypłaty następuje na mocy decyzji organu rentowego ZUS, z wyjątkiem sytuacji, w której prawo do renty w tytułu niezdolności do pracy wygasa z upływem terminu, na który rentę przyznano (renta okresowa).

Do wstrzymania wypłaty może dojść wówczas, gdy:

  • okaże się, że danej osobie nie przysługiwało świadczenie (np. prawo do świadczeń nie istniało, ponieważ organ rentowy przyznał emeryturę na podstawie sfałszowanych dokumentów);
  • powstaną okoliczności uzasadniające zawieszenie prawa do świadczeń (np. świadczeniobiorca uzyska przychód powodujący zawieszenie prawa do renty)
  • zaistnieją okoliczności uzasadniające ustanie prawa do świadczeń (np. skończył się okres, na który przyznano rentę z tytułu niezdolności do pracy);
  • osoba pobierająca świadczenia, mimo pouczenia lub żądania organu rentowego, nie przedłoży dowodów stwierdzających dalsze istnienie prawa do świadczeń (np. pełnoletnie dziecko uprawnione do renty rodzinnej nie przedłożyło organowi rentowemu zaświadczenia, że nadal kontynuuje naukę);
  • osoba uprawniona do świadczeń bez uzasadnionych przyczyn nie poddała się badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu, mimo wezwania ZUS;
  • świadczenia nie mogą być doręczone z przyczyn niezależnych od organu rentowego (np. strajk listonoszy, czy nie poinformowanie przez emeryta o zmianie adresu albo numeru konta bankowego).

Wstrzymanie wypłaty świadczeń następuje poczynając od miesiąca w którym organ rentowy ZUS wydał decyzję o wstrzymaniu wypłaty, ewentualnie od następnego miesiąca, jeżeli wcześniejsze wstrzymanie wypłaty nie było możliwe (bo np. ZUS na początku miesiąca, w którym wydał decyzje o wstrzymaniu wypłaty świadczenia, zdążył już przelać kwotę emeryturę na konto świadczeniobiorcy).
Wstrzymanie wypłaty renty z tytułu okresowej niezdolności do pracy następuje od miesiąca przypadającego po miesiącu, w którym ustało prawo do tego świadczenia.
Jeśli natomiast świadczenie nie mogło zostać doręczone z przyczyn niezależnych od organu rentowego, wstrzymanie wypłaty świadczeń następuje poczynając od miesiąca, za który przysługiwało świadczenie niedoręczone.
Wypłata emerytury lub renty podlega natomiast wznowieniu, czyli świadczeniobiorca znowu zaczyna otrzymywać świadczenie, w razie ustania przyczyny powodującej wstrzymanie wypłaty tego świadczenia.

Wznowienie wypłaty dokonywane jest:

  •  od miesiąca ustania przyczyny powodującej wstrzymanie wypłaty świadczenia, jednakże • nie wcześniej niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek o wznowienie wypłaty lub wydano z urzędu decyzję o wznowieniu wypłaty.
  • W przypadku, gdy wypłata świadczenia uległa zawieszeniu ze względu na niemożność jego doręczenia z przyczyn niezależnych od organu rentowego (np. gdy rencista wyjechał za granicę i zmienił nr konta bankowego nie informując o tym ZUS), wypłatę świadczenia wznawia się od miesiąca, w którym ją wstrzymano, jednak za okres nie dłuższy niż 3 lata poprzedzające bezpośrednio miesiąc, w którym zgłoszono wniosek o wznowienie wypłaty.

Istnieje również podobna gwarancja wypłaty wstrzymanego świadczenia emerytalno-rentowego wstecz, jeśli wstrzymanie wypłaty świadczeń nastąpiło na skutek błędu organu rentowego. W takiej bowiem sytuacji, na mocy art. 135 ust. 3 u.e.r., wypłatę świadczenia wznawia się od miesiąca wstrzymania wypłaty, za okres nie dłuższy niż 3 lata poprzedzające bezpośrednio miesiąc, w którym zgłoszono wniosek o wznowienie wypłaty lub wydano decyzję z urzędu o jej wznowieniu.
Ustawodawca przewiduje także możliwość wstrzymania wypłaty świadczeń emerytalno-rentowych, na podstawie art. 82 ustawy z dnia 13 października 1998 r. - o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 z późn. zm.) - dalej u.s.u.s. Mianowicie, wstrzymanie wypłaty emerytury lub renty przez ZUS możliwe jest także w przypadku, gdy świadczeniobiorca utrudnia możliwość wyjaśnienia wszystkich okoliczności sprawy (np. gdy rencista złośliwie uniemożliwia ustalenie faktów związanych z podejmowaniem przez niego zatrudnienia). Wypłata świadczenia podlega w tym przypadku wznowieniu od chwili podjęcia przez świadczeniobiorcę współpracy z organem rentowym, chyba że zachodzą inne okoliczności uzasadniające wstrzymanie wypłaty świadczenia (np. w wyniku postępowania wyjaśniającego okazało się, że prawo do świadczenia podlega zawieszeniu ze względu na wysokość przychodu uzyskiwanego przez świadczeniobiorcę) (...)