1. Postanowienia umowy o pracę
W art. 29 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) – dalej k.p., ustawodawca wskazał, że umowa o pracę określa strony umowy, rodzaj umowy, datę jej zawarcia oraz warunki pracy i płacy, w szczególności:
1) rodzaj pracy,
2) miejsce wykonywania pracy,
3) wynagrodzenie za pracę odpowiadające rodzajowi pracy, ze wskazaniem składników wynagrodzenia,
4) wymiar czasu pracy,
5) termin rozpoczęcia pracy.
Fakt, że ustawodawca użył w tym przepisie sformułowania „w szczególności” świadczy o tym, że pozostawił stronom stosunku pracy swobodę w kształtowaniu także innych, istotnych dla nich postanowień regulujących ich wzajemne prawa i obowiązki.
W doktrynie wskazuje się, że nie wszystkie postanowienia, o których w tym przepisie wspomniał ustawodawca są postanowieniami koniecznymi czyli takimi, bez określenia których nie może dojść do zawarcia umowy o pracę. Część z nich to postanowienia istotne, które w przypadku nieokreślenia ich w umowie, można ustalić w drodze domniemania. Zidentyfikowanie postanowień istotnych z mocy prawa i postanowień istotnych z mocy umowy ma dla stron stosunku pracy duże znaczenie także w kontekście tego, w jakim trybie będą one mogły w trakcie trwania stosunku pracy wprowadzać w określonym nimi zakresie zmiany.
1.1. Postanowienia konieczne
Jak wskazuje się w orzecznictwie i piśmiennictwie, jedynym postanowieniem koniecznym, bez którego nie może dojść do zawarcia umowy o pracę, jest określenie rodzaju pracy, którą pracownik ma wykonywać. Ustalenie tego nie jest bowiem możliwe ani w drodze domniemania prawnego, ani w drodze domniemania faktycznego. Co prawda wykształcenie i doświadczenie pracownika mogą w tym zakresie być źródłem pewnych domysłów, jednak nigdy nie pozwolą one nam stwierdzić bez wątpliwości, jaki był zgodny zamiar stron.
Co istotne, rodzaj pracy niezależnie od tego, że jest postanowieniem koniecznym umowy o pracę, jest także jednocześnie postanowieniem istotnym.
1.2. Postanowienia istotne z mocy prawa i z mocy umowy
Najważniejszą, z punktu widzenia tego komentarza, cechą charakterystyczną postanowień istotnych umowy jest to, że w przypadku braku zgodnego porozumienia stron, wprowadzenie w ich zakresie zmian, wymaga dokonania wypowiedzenia zmieniającego warunki pracy i płacy.
Wśród postanowień istotnych możemy wyróżnić takie, które są istotne z mocy prawa oraz takie, które są istotne z mocy umowy. O zaistnieniu tych ostatnich decydują strony stosunku pracy w trakcie negocjacji warunków zatrudnienia. Postanowienia te mogą mieć rozmaity charakter i mogą regulować te sfery wzajemnych praw i obowiązków pracodawcy i pracownika, które zwykle nie są określane w treści umowy o pracę.
Wśród postanowień istotnych z mocy prawa możemy wyróżnić: rodzaj pracy, rodzaj umowy, wymiar czasu pracy, miejsce świadczenia pracy, termin rozpoczęcia pracy, określenie wynagrodzenia.
2. Zmiany postanowień umowy
2.1. Wprowadzone za porozumieniem stron
W drodze porozumienia zmieniającego można dokonać zmian w treści każdej umowy o pracę. Jeśli wprowadzenie proponowanych przez jedną ze stron umowy zmian jest akceptowane także przez drugą stronę, nic nie stoi na przeszkodzie temu, aby zmiana była dokonana właśnie w tej formie. W takim przypadku do zmiany warunków umowy dochodzi w zakresie i terminie uzgodnionym w porozumieniu-aneksie. Aneks to bowiem nic innego jak dodatkowe pismo dołączone do głównego dokumentu, uzupełniające jego treść.
Z propozycją wprowadzenia tą drogą zmian może wystąpić każda ze stron stosunku pracy. Jeśli jednak jedna z nich nie akceptuje zaproponowanej zmiany, a ta dotyczy istotnych postanowień umowy, powstanie konieczność wypowiedzenia warunków pracy i płacy.
2.2. Wprowadzone w drodze wypowiedzenia zmieniającego
Co do zasady, wypowiedzenia zmieniającego wymaga tylko istotna zmiana warunków pracy i płacy. W praktyce trudno jednak przeprowadzić wyraźną granicę między zmianą istotną a nieistotną. Jak wynika z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 września 1999 r., I PKN 265/99. (OSNAPiUS z 2001, nr 1, poz. 17), o tym czy zmiana jest istotna, decyduje nie tylko ocena powszechna, ale przede wszystkim stanowisko stron stosunku pracy.
Na podstawie art. 42 § 1 k.p. w odniesieniu do wypowiedzenia zmieniającego stosuje się odpowiednio przepisy o wypowiedzeniu umowy o pracę. Wypowiedzenia warunków pracy i płacy oraz przedstawienia pracownikowi nowych warunków należy dokonać na piśmie. Wzór wypowiedzenia zmieniającego znajduje się w załączniku nr 5 do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie zakresu prowadzenia przez pracodawców dokumentacji w sprawach pracownika związanych ze stosunkiem pracy oraz sposobu prowadzenia akt osobowych (Dz. U. Nr 62, poz. 286 z późn. zm.). Wynika z niego, że takie wypowiedzenie powinno zawierać wypowiedzenie dotychczasowych warunków pracy i płacy, propozycję nowych warunków, uzasadnienie decyzji pracodawcy, informację o tym, że do połowy okresu wypowiedzenia pracownik ma prawo odrzucić zaproponowane warunki oraz pouczenie o możliwości i terminie wniesienia odwołania do sądu pracy. Pracownik ma możliwość wyrażenia zgody na proponowane warunki oraz odrzucenia ich. Jeśli przed upływem połowy okresu wypowiedzenia pracownik nie złoży oświadczenia o odmowie przyjęcia zaproponowanych warunków, domniemywa się, że przyjął je. Odmowa przyjęcia proponowanych warunków skutkuje rozwiązaniem stosunku pracy z upływem przysługującego okresu wypowiedzenia.
3. Najczęściej występujące problemy
3.1. Zmiany w zakresie wynagrodzenia
Co do zasady warunki płacy są jednym z istotnych postanowień umowy o pracę. Nie budzi wątpliwości fakt, że w przypadku braku porozumienia stron ich zmiana wymaga dokonania wypowiedzenia warunków pracy i płacy. Pracodawcy często jednak zadają sobie pytanie, jak zgodnie z przepisami udzielić pracownikowi podwyżki? Czy również w takiej sytuacji jego zgoda na zmianę jest niezbędna?
3.1.1. zmiana wysokości
Jak wskazał SN w wyroku z dnia 18 maja 1978 r. (I PRN 40/78, LEX nr 14454), zmiana warunków pracy i płacy wymaga uprzedniego wypowiedzenia tylko wtedy, gdy dotyczy uzgodnionych w umowie o pracę warunków istotnych oraz pogarsza sytuację pracownika.
Na tej podstawie można by więc sądzić, że w przypadku, gdy pracodawca decyduje się przyznać pracownikowi podwyżkę i tym samym w swoim odczuciu polepsza jego sytuację, nie ma obowiązku proszenia pracownika o zgodę na to. Tymczasem SN w wyroku z dnia 21 października 2003 r. (I PK 512/02, OSNP z 2004 r. nr 22, poz. 380) wskazał, że zmiana warunków wynagrodzenia na korzyść pracownika wymaga dla swej skuteczności jego wyraźnej lub dorozumianej zgody.
Jeśli jesteś pracodawcą, pamiętaj...
Zmiana warunków pracy i płacy musi zostać dokonana (potwierdzona) na piśmie, niezależnie od tego, czy jest to zmiana korzystna dla pracownika, czy niekorzystna. W praktyce odbywa się to poprzez pisemne potwierdzenie przez pracownika przyjęcia nowych warunków pracy i płacy na przekazanym mu przez pracodawcę dokumencie. Będzie więc wystarczające, jeśli pracownik, któremu podwyższacie wynagrodzenie, potwierdzi podpisem na skierowanym do niego piśmie, iż akceptuje zaproponowaną zmianę. (...)
W art. 29 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) – dalej k.p., ustawodawca wskazał, że umowa o pracę określa strony umowy, rodzaj umowy, datę jej zawarcia oraz warunki pracy i płacy, w szczególności:
1) rodzaj pracy,
2) miejsce wykonywania pracy,
3) wynagrodzenie za pracę odpowiadające rodzajowi pracy, ze wskazaniem składników wynagrodzenia,
4) wymiar czasu pracy,
5) termin rozpoczęcia pracy.
Fakt, że ustawodawca użył w tym przepisie sformułowania „w szczególności” świadczy o tym, że pozostawił stronom stosunku pracy swobodę w kształtowaniu także innych, istotnych dla nich postanowień regulujących ich wzajemne prawa i obowiązki.
W doktrynie wskazuje się, że nie wszystkie postanowienia, o których w tym przepisie wspomniał ustawodawca są postanowieniami koniecznymi czyli takimi, bez określenia których nie może dojść do zawarcia umowy o pracę. Część z nich to postanowienia istotne, które w przypadku nieokreślenia ich w umowie, można ustalić w drodze domniemania. Zidentyfikowanie postanowień istotnych z mocy prawa i postanowień istotnych z mocy umowy ma dla stron stosunku pracy duże znaczenie także w kontekście tego, w jakim trybie będą one mogły w trakcie trwania stosunku pracy wprowadzać w określonym nimi zakresie zmiany.
1.1. Postanowienia konieczne
Jak wskazuje się w orzecznictwie i piśmiennictwie, jedynym postanowieniem koniecznym, bez którego nie może dojść do zawarcia umowy o pracę, jest określenie rodzaju pracy, którą pracownik ma wykonywać. Ustalenie tego nie jest bowiem możliwe ani w drodze domniemania prawnego, ani w drodze domniemania faktycznego. Co prawda wykształcenie i doświadczenie pracownika mogą w tym zakresie być źródłem pewnych domysłów, jednak nigdy nie pozwolą one nam stwierdzić bez wątpliwości, jaki był zgodny zamiar stron.
Co istotne, rodzaj pracy niezależnie od tego, że jest postanowieniem koniecznym umowy o pracę, jest także jednocześnie postanowieniem istotnym.
1.2. Postanowienia istotne z mocy prawa i z mocy umowy
Najważniejszą, z punktu widzenia tego komentarza, cechą charakterystyczną postanowień istotnych umowy jest to, że w przypadku braku zgodnego porozumienia stron, wprowadzenie w ich zakresie zmian, wymaga dokonania wypowiedzenia zmieniającego warunki pracy i płacy.
Wśród postanowień istotnych możemy wyróżnić takie, które są istotne z mocy prawa oraz takie, które są istotne z mocy umowy. O zaistnieniu tych ostatnich decydują strony stosunku pracy w trakcie negocjacji warunków zatrudnienia. Postanowienia te mogą mieć rozmaity charakter i mogą regulować te sfery wzajemnych praw i obowiązków pracodawcy i pracownika, które zwykle nie są określane w treści umowy o pracę.
Wśród postanowień istotnych z mocy prawa możemy wyróżnić: rodzaj pracy, rodzaj umowy, wymiar czasu pracy, miejsce świadczenia pracy, termin rozpoczęcia pracy, określenie wynagrodzenia.
2. Zmiany postanowień umowy
2.1. Wprowadzone za porozumieniem stron
W drodze porozumienia zmieniającego można dokonać zmian w treści każdej umowy o pracę. Jeśli wprowadzenie proponowanych przez jedną ze stron umowy zmian jest akceptowane także przez drugą stronę, nic nie stoi na przeszkodzie temu, aby zmiana była dokonana właśnie w tej formie. W takim przypadku do zmiany warunków umowy dochodzi w zakresie i terminie uzgodnionym w porozumieniu-aneksie. Aneks to bowiem nic innego jak dodatkowe pismo dołączone do głównego dokumentu, uzupełniające jego treść.
Z propozycją wprowadzenia tą drogą zmian może wystąpić każda ze stron stosunku pracy. Jeśli jednak jedna z nich nie akceptuje zaproponowanej zmiany, a ta dotyczy istotnych postanowień umowy, powstanie konieczność wypowiedzenia warunków pracy i płacy.
2.2. Wprowadzone w drodze wypowiedzenia zmieniającego
Co do zasady, wypowiedzenia zmieniającego wymaga tylko istotna zmiana warunków pracy i płacy. W praktyce trudno jednak przeprowadzić wyraźną granicę między zmianą istotną a nieistotną. Jak wynika z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 września 1999 r., I PKN 265/99. (OSNAPiUS z 2001, nr 1, poz. 17), o tym czy zmiana jest istotna, decyduje nie tylko ocena powszechna, ale przede wszystkim stanowisko stron stosunku pracy.
Na podstawie art. 42 § 1 k.p. w odniesieniu do wypowiedzenia zmieniającego stosuje się odpowiednio przepisy o wypowiedzeniu umowy o pracę. Wypowiedzenia warunków pracy i płacy oraz przedstawienia pracownikowi nowych warunków należy dokonać na piśmie. Wzór wypowiedzenia zmieniającego znajduje się w załączniku nr 5 do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie zakresu prowadzenia przez pracodawców dokumentacji w sprawach pracownika związanych ze stosunkiem pracy oraz sposobu prowadzenia akt osobowych (Dz. U. Nr 62, poz. 286 z późn. zm.). Wynika z niego, że takie wypowiedzenie powinno zawierać wypowiedzenie dotychczasowych warunków pracy i płacy, propozycję nowych warunków, uzasadnienie decyzji pracodawcy, informację o tym, że do połowy okresu wypowiedzenia pracownik ma prawo odrzucić zaproponowane warunki oraz pouczenie o możliwości i terminie wniesienia odwołania do sądu pracy. Pracownik ma możliwość wyrażenia zgody na proponowane warunki oraz odrzucenia ich. Jeśli przed upływem połowy okresu wypowiedzenia pracownik nie złoży oświadczenia o odmowie przyjęcia zaproponowanych warunków, domniemywa się, że przyjął je. Odmowa przyjęcia proponowanych warunków skutkuje rozwiązaniem stosunku pracy z upływem przysługującego okresu wypowiedzenia.
3. Najczęściej występujące problemy
3.1. Zmiany w zakresie wynagrodzenia
Co do zasady warunki płacy są jednym z istotnych postanowień umowy o pracę. Nie budzi wątpliwości fakt, że w przypadku braku porozumienia stron ich zmiana wymaga dokonania wypowiedzenia warunków pracy i płacy. Pracodawcy często jednak zadają sobie pytanie, jak zgodnie z przepisami udzielić pracownikowi podwyżki? Czy również w takiej sytuacji jego zgoda na zmianę jest niezbędna?
3.1.1. zmiana wysokości
Jak wskazał SN w wyroku z dnia 18 maja 1978 r. (I PRN 40/78, LEX nr 14454), zmiana warunków pracy i płacy wymaga uprzedniego wypowiedzenia tylko wtedy, gdy dotyczy uzgodnionych w umowie o pracę warunków istotnych oraz pogarsza sytuację pracownika.
Na tej podstawie można by więc sądzić, że w przypadku, gdy pracodawca decyduje się przyznać pracownikowi podwyżkę i tym samym w swoim odczuciu polepsza jego sytuację, nie ma obowiązku proszenia pracownika o zgodę na to. Tymczasem SN w wyroku z dnia 21 października 2003 r. (I PK 512/02, OSNP z 2004 r. nr 22, poz. 380) wskazał, że zmiana warunków wynagrodzenia na korzyść pracownika wymaga dla swej skuteczności jego wyraźnej lub dorozumianej zgody.
Jeśli jesteś pracodawcą, pamiętaj...
Zmiana warunków pracy i płacy musi zostać dokonana (potwierdzona) na piśmie, niezależnie od tego, czy jest to zmiana korzystna dla pracownika, czy niekorzystna. W praktyce odbywa się to poprzez pisemne potwierdzenie przez pracownika przyjęcia nowych warunków pracy i płacy na przekazanym mu przez pracodawcę dokumencie. Będzie więc wystarczające, jeśli pracownik, któremu podwyższacie wynagrodzenie, potwierdzi podpisem na skierowanym do niego piśmie, iż akceptuje zaproponowaną zmianę. (...)